«Γυναίκες στη Φυλακή: Επιστημονική Έρευνα & Ανάδειξη των Κοινωνικών Ζητημάτων»: Παρουσίαση

Η πρώτη επιστημονική δραστηριότητα του Crime & Media Lab ολοκληρώθηκε επιτυχώς και με δυναμική συμμετοχή των εκπαιδευομένων.

Γράφει η Ελληκαίτη Κουρτάκη, Προπτυχιακή Φοιτήτρια Νομικής Δ.Π.Θ, Μέλος του Crime & Media Lab του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε)

Την Τρίτη 15 Νοεμβρίου 2022 διεξήχθη, στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών δράσεων του Crime & Media Lab του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, μέσω διαδικτυακής πλατφόρμας, το σεμινάριο με θέμα «Γυναίκες στη Φυλακή: Επιστημονική Έρευνα & Ανάδειξη των Κοινωνικών Ζητημάτων» με εισηγήτρια την Αγγελική Καρδαρά, Δρα του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης ΕΚΠΑ, Φιλόλογο, Τακτική Επιστημονική Συνεργάτιδα Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, Επ. Υπεύθυνη του Crime & Media Lab (ΚΕ.Μ.Ε.), Συγγραφέα-Εισηγήτρια & Εκπαιδεύτρια Ε-Learning ΕΚΠΑ.

Αντικείμενο του σεμιναρίου αποτέλεσε η εμβάθυνση σε κρίσιμης σημασίας ζητήματα που σχετίζονται με την καθημερινή διαβίωση του γυναικείου πληθυσμού στα καταστήματα κράτησης, διαχρονικά και στη σύγχρονη εποχή, η εξέταση της παραβατικότητας γυναικών σε συνδυασμό με τις επιστημονικές θεωρίες ερμηνείας της, η σκιαγράφηση του ψυχοκοινωνικού προφίλ των έγκλειστων γυναικών και η ανάλυση σοβαρών κοινωνικών προβλημάτων που σχετίζονται με την πολυσύνθετη πορεία της γυναίκας μέχρι να οδηγηθεί στη φυλακή, αλλά και όταν αποφυλακισθεί. Τέλος, έγινε αναφορά στους «νόμους» της φυλακής, στην ιεραρχία και σε κοινωνικούς τύπους και ρόλους κρατουμένων στις γυναικείες φυλακές. Το σεμινάριο ολοκληρώθηκε με τα πορίσματα της επίσκεψης του Crime & Media Lab (σε συνεργασία με το site propago.gr) τον Ιούνιο του 2022 στα σχολεία του Καταστήματος Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θήβας, για ζητήματα εκπαίδευσης, με την κατάθεση προτάσεων για τον ρόλο των ΜΜΕ στην ενημέρωση του κοινού και με συζήτηση με τους συμμετέχοντες/τις συμμετέχουσες για τα υπό διερεύνηση θέματα.

(Η φωτογραφία αντλείται από: https://unsplash.com/photos/HtN0L9Osl88)

Στοιχεία του σεμιναρίου ήταν τα ακόλουθα:

Παραβατικότητα γυναικών & επιστημονικές θεωρίες
Γυναίκες στη φυλακή & κοινωνικός στιγματισμός
Το ψυχοκοινωνικό προφίλ των κρατούμενων γυναικών
Οι επιπτώσεις του εγκλεισμού για τις γυναίκες φυλακισμένες
Ιεραρχία κρατουμένων & αξιακό σύστημα έγκλειστου πληθυσμού
Κοινωνικοί τύποι & ρόλοι στις γυναικείες φυλακές
Γυναίκες στη φυλακή και ο κρίσιμος ρόλος της εκπαίδευσης
Η επιστροφή των γυναικών στην κοινωνία, με την αποφυλάκισή τους
Η επίσκεψη του Crime & Media Lab στα σχολεία του Καταστήματος Κράτησης Γυναικών Ελεώνα Θήβας, για ζητήματα εκπαίδευσης
Ο ρόλος των ΜΜΕ στην ενημέρωση του κοινού για ζητήματα που αφορούν τον γυναικείο έγκλειστο πληθυσμό

Ορισμένα από τα κύρια σημεία-πορίσματα του σεμιναρίου, τα οποία κρίνονται μείζονος σημασίας και άξια ιδιαίτερης μνείας, είναι τα ακόλουθα:

Παραδοσιακά, η επιστήμη της Εγκληματολογίας εστίαζε την προσοχή της σχεδόν αποκλειστικά στους άνδρες δράστες.
Η γυναικεία εγκληματικότητα διαφέρει από την ανδρική τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά.
Αναφορικά με τις ομάδες θεωριών που ιστορικά έχουν διατυπωθεί για τις ποιοτικές και ποσοτικές διαφορές της γυναικείας εγκληματικότητας, κατηγοριοποιούνται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις βιολογικές θεωρίες, οι οποίες αποδίδουν την γυναικεία εγκληματικότητα σε βιολογικούς παράγοντες, η δεύτερη περιλαμβάνει τις κοινωνιολογικές θεωρίες, οι οποίες ασχολούνται με τους κοινωνικούς παράγοντες που οδηγούν στην εμφάνιση της εγκληματικότητας των γυναικών, ενώ στην τρίτη κατηγορία περιλαμβάνονται οι σύγχρονες προσεγγίσεις σχετικά με την γυναικεία εγκληματικότητα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα βιολογικής θεωρίας αποτελεί το έργο του Ιταλού Ψυχίατρου-κύριου εκπροσώπου της βιολογικής/θετικιστικής σχολής της εγκληματολογίας, Cesare Lombroso Female Offender, το οποίο συνέγραψε με τη βοήθεια του γαμπρού του, William Ferrero. Οι δύο άντρες, συνδυάζοντας ποιοτικά και ποσοτικά δεδομένα, κατέληξαν στην υπόθεση ότι υπάρχει βιολογική προδιάθεση όσον αφορά τη διάπραξη εγκληματικών ενεργειών. Ο Lombroso εφάρμοσε στις γυναίκες την τυπολογία του «γεννημένου εγκληματία», την οποία είχε αναπτύξει για τους άντρες, και κατέληξε στο ότι οι γυναίκες που προβαίνουν σε εγκληματικές ενέργειες κατέχουν έναν μεγάλο αριθμό εκφυλιστικών, φυσικών χαρακτηριστικών. Εν τούτοις, διαπίστωσε ότι λιγότερες γυναίκες, σε σύγκριση με τους άντρες, γεννιούνται εγκληματίες, καθώς οι γυναίκες εγγενώς έχουν μικρότερη ροπή προς το έγκλημα, βιολογικά είναι λιγότερο αναπτυγμένες σε σύγκριση με τους άντρες, διέπονται από συντηρητικές αντιλήψεις σχετικά με ζητήματα κοινωνικής τάξης, είναι λιγότερο εκτεθειμένες στην κοινωνία και περισσότερο περιορισμένες στην οικιακή τους σφαίρα, καθώς είναι επικεντρωμένες στην ανατροφή των παιδιών τους. Βέβαια, ο Lombroso επεσήμανε ότι οι γυναίκες που εγκληματούν είναι πιο ανήθικες και επικίνδυνες από τους άντρες εγκληματίες, καθώς οι γυναίκες κατά κανόνα είναι λιγότερο συμπονετικές και ευαίσθητες στον πόνο, ενώ διακατέχονται από αισθήματα ζήλιας που τις οδηγούν σε εκδικητική συμπεριφορά. Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτά είναι τα χαρακτηριστικά που αμβλύνουν τα γυναικεία γνωρίσματα της μητρότητας, της αγνότητας, της αδυναμίας και της μη αναπτυγμένης σε ικανοποιητικό βαθμό ευφυίας τους. Επιπροσθέτως, κατά τον Lombroso, οι γυναίκες δεν είναι τίποτα παραπάνω από αναπτυγμένες έφηβες, οι οποίες κατά κανόνα έχουν στερηθεί τη μητρική στοργή με αποτέλεσμα να κυριαρχούν σε αυτές τα αρσενικά και εκφυλιστικά χαρακτηριστικά, τα οποία τις καθιστούν πολύ πιο επικίνδυνες εγκληματίες. Η έρευνα του Lombroso έχει ιστορική σημασία στο πεδίο της εγκληματολογίας, ωστόσο έχει δεχτεί έντονη κριτική, η οποία επικεντρώνεται κυρίως στις σημαντικές ελλείψεις της μεθοδολογίας του, στο μικρό δείγμα που χρησιμοποίησε αλλά και στη σύγχυση μεταξύ φύλου και γένους.
Η αναβίωση των παραπάνω θεωριών γίνεται εμφανής σε σύγχρονα ρεπορτάζ, αρκετά εκ των οποίων παρουσιάζουν τη γυναίκα «γεννημένη» δολοφόνο, η οποία δεν μπορεί να αποφύγει την «εγκληματική μοίρα» της. Σύμφωνα με αυτά, η γυναίκα είναι βιολογικά προσδιορισμένη για να εγκληματήσει, ενώ η εν λόγω ταμπέλα προσδίδεται πολύ πιο εύκολα όταν η γυναίκα δράστιδα είναι αλλοδαπή. Αυτή η επίδραση των βιολογικών θεωριών μπορεί εύκολα να εντοπιστεί στον ακόλουθο ενδεικτικό τίτλο «Γεννημένη δολοφόνος, από οικογένεια δολοφόνων η γυναίκα-αράχνη του Διακοπτού».
Αναμφίβολα, οι παραπάνω θεωρίες σήμερα δέχονται δριμεία κριτική. Το εγκληματικό φαινόμενο είναι πολυπαραγοντικό στο οποίο δύναται να συμβάλλουν μια σειρά παραγόντων και, αναμφίβολα, όχι μόνον ένας. Ως εκ τούτου, είναι πολύ σημαντικό να μην προσεγγίζεται μιντιακά η εγκληματικότητα με δράστιδες γυναίκες μέσα από ένα στερεοτυπικό πρίσμα που έρχεται σε σύγκρουση και με τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα και με την επιτακτική ανάγκη να “γκρεμίσουμε” εγκληματικούς μύθους και κοινωνικά στερεότυπα.
Μέσα από μία ιστορική προσέγγιση των κοινωνιολογικών θεωριών, εστιάζουμε στον κοινωνιολόγο William Isaac Thomas που ασχολήθηκε επισταμένως με το θέμα και υποστήριξε ότι οι διαφορές στη διανοητική λειτουργία μεταξύ των δύο φύλων δεν είναι αποτέλεσμα βιολογικών διαφοροποιήσεων (δεν οφείλονται π.χ. στο διαφορετικό μέγεθος του εγκεφάλου τους), αλλά ότι είναι κοινωνικά προσδιορισμένες. Ο διαχωρισμός των θέσεων του Lombroso από αυτές του Thomas εντοπίζεται στην μελέτη του τελευταίου με τίτλο The Unadjusted Girl (1923).
Επίσης, αξιοσημείωτη είναι η διαπίστωση των Glueck, κατά την οποία ένα εξαιρετικά υψηλό ποσοστό κοριτσιών που παραβατούν προέρχονται από δυσλειτουργικές, πολυμελείς οικογένειες, έχουν νοητική υστέρηση, είχαν προηγουμένως συλληφθεί για παράνομη σεξουαλική συμπεριφορά ενώ, επίσης, είναι πολύ πιθανό η τάση προς την εγκληματικότητα να είναι κληρονομική. Αποτιμώντας την έρευνα των Glueck βλέπουμε ότι, αν και σημαντική, είναι σαφώς επηρεασμένη από προκαταλήψεις και σεξιστικές τοποθετήσεις, ενώ το συμπέρασμα περί σύνδεσης της ανέχειας με την εγκληματικότητα είχε επισημανθεί στο παρελθόν από άλλους μελετητές.
Ένα ακόμα σημαντικό έργο των μεταπολεμικών χρόνων αναφορικά με την γυναικεία εγκληματικότητα είναι το βιβλίο του Otto Pollak The Criminality of Women (1950). O Pollak, αν και επηρεάστηκε από τους Lombroso και Freud, ισχυρίστηκε τα κίνητρα πίσω από την γυναικεία εγκληματικότα είναι κατά κύριο λόγο σεξουαλικά, ενώ οι άντρες εγκληματούν εξαιτίας οικονομικών κινήτρων, με εξαίρεση τις περιπτώσεις των χαρακτηριζόμενων “εγκλημάτων πάθους¨, ένας όρος που έχουμε τονίσει στα σύγχρονα ρεπορτάζ είναι σκόπιμο να αποφεύγεται. Πρόκειται για άποψη η οποία στηρίχθηκε στην φροϋδική θέση κατά την οποία το βασικό πρόβλημα μιας νευρωτικής και αποκλίνουσας γυναίκας είναι η επιθυμίας της να αποκτήσει ανδρική υπόσταση. Επίσης, συμμερίστηκε την άποψη του Lombroso, βάσει της οποίας οι γυναίκες διαπράττουν εγκλήματα τα οποία εύκολα αποκρύπτονται και σπανίως καταγγέλλονται, υποστηρίζοντας, περαιτέρω, ότι τα ποσοστά στα οποία ανέρχεται η γυναικεία εγκληματικότητα είναι πιθανώς η ίδια με την εγκληματικότητα των ανδρών, με μόνη διαφορά ότι η εγκληματικότητα των γυναικών είναι «καλυμμένη» ή βρίσκεται σε λανθάνουσα μορφή. Πρόκειται για μια ακόμα θεωρία η οποία έχει δεχθεί έντονη κριτική εξαιτίας της ελλιπούς τεκμηρίωσης των πορισμάτων του.
Ιδιαίτερα σημαντικές κρίνονται οι μελέτες του 1970-80 οι οποίες έδωσαν μεγαλύτερη βαρύτητα σε οικονομικούς παράγοντες και στις οικονομικές πιέσεις που υφίστανται οι γυναίκες. Οι εν λόγω θεωρίες εστίασαν επίσης στον ρόλο της κοινωνικοποίησης, δηλαδή τις ευκαιρίες και την έλλειψη ευκαιριών που παρέχονται στις γυναίκες και εξέτασαν την εγκληματικότητα των γυναικών σε συνδυασμό με το γυναικείο κίνημα.
Αναφορικά με τις ανήλικες κρατούμενες, φαίνεται ότι αποτελούν μια μικρή μειονότητα ανάμεσα στους λοιπούς κρατουμένους, τόσο απέναντι στους άντρες (νέους και μεγαλύτερους) όσο και σε σύγκριση με τις ενήλικες γυναίκες κρατούμενες. Άξιο επισημάνσεως είναι βέβαια ότι ειδική μέριμνα για τη μεταχείριση των ανηλίκων και νεαρών κρατουμένων δεν προβλέπεται παρότι οι έρευνες δείχνουν πως υπάρχουν περισσότερα περιθώρια παρέμβασης στις νεαρές ηλικίες, προκειμένου να επανενταχθούν πλήρως στην κοινωνία, να μην υποτροπιάσουν και να μην επιστρέψουν στους κύκλους της παρανομίας και, τελικά, στη φυλακή.
Εστιάζοντας στην περίοδο του εγκλεισμού των γυναικών παρατηρούμε ότι αντιμετωπίζουν ποικίλα προβλήματα υγείας, όπως σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, και έχουν ιδιαίτερες ανάγκες σε θέματα σχετικά με το αναπαραγωγικό τους σύστημα (έμμηνος ρύση, εμμηνόπαυση, εγκυμοσύνη, θηλασμός κ.λπ.).
Σύμφωνα με έρευνες οι επιπτώσεις του εγκλεισμού είναι πιο έντονες και μακροπρόθεσμες για τις γυναίκες που έχουν οικογένεια και παιδιά (Murray & Murray, 2010, Taylor, 2004, Καρβέλη, Πετρουλάκη & Νικολαΐδης, 2012). Αναμφίβολα, ο εγκλεισμός μιας γυναίκας στη φυλακή σχετίζεται με τον βίαιο αποχωρισμό από την οικογένειά της και πρωτίστως από τα παιδιά της. Σε πολλές μελέτες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό έχει αποδειχθεί ότι η απότομη και βίαιη διάλυση της οικογένειας που επιφέρει ο εγκλεισμός της γυναίκας-μητέρας έχει σοβαρές ψυχολογικές συνέπειες τόσο για την ίδια, η οποία αντιμετωπίζει συναισθηματικά, ψυχολογικά αλλά και πρακτικά προβλήματα κατά τη διάρκεια της φυλάκισής της, όπως ενοχές, ντροπή, φόβο απώλειας της επιμέλειας, μειωμένα επισκεπτήρια λόγω απόστασης κ.λπ., όσο και για τα παιδιά, τα οποία δυστυχώς αποτελούν τα έμμεσα θύματα του εγκλήματος που διέπραξε η μητέρα τους. Αυτό έχει ως συνέπεια η γυναίκα να αρχίσει να αναζητά στο περιοριστικό πλαίσιο της φυλακής τη δημιουργία σχέσεων που παραπέμπουν σε «οικογενειακές σχέσεις», μέσω των οποίων θα προσπαθήσει να αναπληρώσει τη στέρηση της αληθινής της οικογένειας.
Εξίσου σημαντικό κρίνεται το ζήτημα των μωρών των φυλακισμένων γυναικών. Οι έγκλειστες γυναίκες που επιλέγουν να κρατήσουν τα παιδιά τους μέχρι την επιτρεπόμενη ηλικία των 3 ετών διαβιούν μαζί τους στο ίδιο έγκλειστο περιβάλλον και στη συνέχεια είτε περνούν υπό την επιμέλεια της οικογένειας που βρίσκεται εκτός φυλακής είτε μεταφέρονται σε κάποιο ίδρυμα είτε μεγαλώνουν με συγγενείς και φίλους. Αξιοσημείωτο είναι ότι στο ΚΚΓΕΘ λειτουργεί ειδικός χώρος για τις μητέρες κρατούμενες όπου μπορούν τα παιδιά τους να μένουν μαζί τους μέχρι τα 3 έτη.
Από το 2017 η Πρωτοβουλία για τα Δικαιώματα των Κρατουμένων διεξάγει εκστρατεία με τίτλο «Κανένα μωρό σε κελί» με στόχο να καταργηθεί η φυλάκιση για τον κηδεμόνα μικρών παιδιών και να αντικατασταθεί με τα ακόλουθα:

Α. είτε με την τοποθέτηση των κηδεμόνων σε ανοιχτές δομές εντός του ιστού της πόλης, που δεν θα θυμίζουν σε τίποτα φυλακή, όπου οι κηδεμόνες θα έχουν το κλειδί του διαμερίσματος και θα μπορούν να συνοδεύσουν τα παιδιά τους στο σχολείο, τον γιατρό ή σε άλλες δραστηριότητες (η Ισπανία έχει εφαρμόσει αυτό το σύστημα από το 2008, ενώ το έχουν εφαρμόσει ακόμα η Ολλανδία και η Σουηδία)

Β. είτε με την αναστολή εκτέλεσης της ποινής του κηδεμόνα και επανεξέταση της αναγκαιότητας κράτησης μετά το πέρας αυτής (έχει εφαρμοστεί στη Ρωσία)

Γ. είτε με κατ’ οίκον περιορισμό του κηδεμόνα, με διάθεση μηνιαίου ποσού κάλυψης των απαραίτητων εξόδων και παροχή της κάρτας αλληλεγγύης.

Οι άγραφοι νόμοι των φυλακών και οι κυριότερες «προτροπές» στις οποίες θεμελιώθηκε διαχρονικά ο κώδικας των εγκλείστων σε διεθνές επίπεδο, συνίστανται στα εξής: «thou shalt not snitch» (μην «καρφώνεις» συγκρατούμενό σου), «do your time» (πέρνα τον χρόνο σου χωρίς να εμπλέκεσαι σε «άσκοπες» εντάσεις), «play it cool» (να προσποίησε τον ατάραχο), «don’t exploit inmates» (να μην εκμεταλλεύεσαι συγκρατούμενους), «don’t interfere with inmates’ interests» (να μην εμπλέκεσαι με τα συμφέροντα των τροφίμων), «don’t weaken» (να μην είσαι μαλθακός), «don’t be a sucker» (να μην είσαι κορόιδο), «defend yourself and those you hang out with» (να υπερασπίζεσαι τον εαυτό του και όσους κάνεις παρέα), «mind your own business» (να κοιτάς τη δουλειά σου-η αρχή αυτή μπορεί να συνδυαστεί και με την ανωτέρω αρχή «play it cool»). Αντίστοιχες είναι οι αρχές που κυριαρχούν μεταξύ των γυναικών φυλακισμένων, γιατί ουσιαστικά η αρρενωπότητα εκτείνεται πέρα από τα ανδρικά πρότυπα και καλύπτει ένα ολόκληρο αξιακό σύστημα που στηρίζεται σε ένα απαραίτητο για τη ζωή κάθε κοινωνικής ομάδας στοιχείο: αυτό που στην κοινή ονομάζουμε «ντομπροσύνη», δηλαδή ευθύτητα, ειλικρίνεια, εντιμότητα και αλληλεγγύη απέναντι στους κοινούς κινδύνους. Επίσης, πρέπει να επισημανθεί ότι οι συγκεκριμένες αρχές υιοθετούνται ακόμα και από ανθρώπους που εκτίουν ποινή φυλάκισης για ειδεχθή εγκλήματα, γεγονός που αποδεικνύει ότι οι εν λόγω κανόνες και αξίες είναι αναγκαίες για την επιβίωση των τροφίμων σε περιβάλλονται ολοκληρωτικού τύπου, έστω κι αν τα ίδια άτομα παραβιάζουν τους νόμους της ελεύθερης κοινωνίας. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι καταγράφονται διαφοροποιήσεις μεταξύ των φυλακών και ότι οι έγκλειστοι/έγκλειστες δεν ακολουθούν με τον ίδιο τρόπο τις αρχές του άγραφου κανόνα.

Ολοκληρώνοντας την εισήγησή της, η κα Καρδαρά αναφέρθηκε στην επίσκεψη του Crime & Media Lab στα σχολεία των γυναικείων φυλακών Θήβας (βλ. αναλυτικά Επίσκεψη Του Crime & Media Lab Στα Σχολεία Των Γυναικείων Φυλακών Θήβας (8-6-2022), e-keme.gr) αλλά και στα ζητήματα που πρέπει να εξετάσουμε και να αναδείξουμε σε ερευνητικό επίπεδο. Μεταξύ αυτών των φλεγόντων ζητημάτων βρίσκεται ο αναλφαβητισμός, η χρήση ουσιών στην εφηβεία και η σύγκρουση με τον ποινικό νόμο σε πολύ νεαρές ηλικίες, ο κοινωνικός στιγματισμός των φυλακισμένων γυναικών οι οποίες υφίστανται «διπλή» τιμωρία εντός και εκτός φυλακής αναγκαζόμενες να δώσουν σκληρούς αγώνες για την αποδοχή και την επανένταξή τους στην κοινωνία, η επέκταση της εκπαίδευσης στις γυναικείες φυλακές ως στόχος της σύγχρονης κοινωνίας αλλά και η πορεία μετά την φυλακή και τα κρίσιμης σημασίας ζητήματα επανένταξης.

Βλ.

Επίσκεψη Του Crime & Media Lab Στα Σχολεία Των Γυναικείων Φυλακών Θήβας (8-6-2022), e-keme.gr