Doing research in prison:Έρευνα στις φυλακές

Με το παρόν άρθρο, θα αναφερθώ στα τελικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα που πραγματοποίησα στις Φυλακές Κορυδαλλού και στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Ανηλίκων Αυλώνα. Αναμφισβήτητα, κατά τη διεξαγωγή της έρευνας αποκόμισα σημαντικές εμπειρίες για το χώρο των φυλακών, τις συνθήκες διαβίωσης και τις σχέσεις των κρατουμένων τόσο μεταξύ τους όσο και με τα μέλη του σωφρονιστικού προσωπικού, διερευνώντας τη φυλακή ως ένα ισχυρό κοινωνικό δίκτυο. Σαφώς, οι δυσκολίες που αντιμετώπισα ήταν πολλές. Ειδικά μέχρι να δοθεί η άδεια από το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Πρέπει να τονίσω ότι στη διάρκεια των επισκέψεων στη φυλακή παρατήρησα όσο πιο στενά γίνεται και κράτησα σημειώσεις για τις αντιδράσεις (λεκτικές/συμπεριφοράς) των εγκλείστων απέναντι σε πρόσωπα (συγκρατούμενους, μέλη του σωφρονιστικού προσωπικού) και καταστάσεις που προέκυπταν (π.χ. ένας απροσδόκητος τσακωμός, μία ενδιαφέρουσα συζήτηση μεταξύ κρατουμένων). Μου προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση ότι η πλειοψηφία των τροφίμων δέχτηκε να μας μιλήσει ελεύθερα ακόμα και για θέματα που θεωρούνται ταμπού, όπως τα ναρκωτικά. Ενδεχομένως λόγω της έντονης ανάγκης τους να επικοινωνήσουν με τον έξω κόσμο, με απώτερο στόχο να δώσουν το δικό τους στίγμα προσδιορίζοντας την προσωπική τους ταυτότητα αλλά και για να νιώσουν ότι υπάρχει το έρεισμα της κοινωνίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι αναφέρονται στο αδίκημα κατά της κοινωνίας = «το έγκλημα», το οποίο διακρίνεται από τα εγκλήματα που διαπράττονται εντός του ιδρύματος. Σε ένα τέτοιο σκληρό πλαίσιο που κινείται παράλληλα προς τον «εξωτερικό κόσμο» αλλά ταυτόχρονα έχει τη δική του ταυτότητα, αντιλαμβανόμαστε ακόμα περισσότερο την ουσία του «υποπολιτισμού» της φυλακής, όπως χαρακτηρίζεται από τους εγκληματολόγους. Επιχειρώντας μάλιστα μία συνολική αποτίμηση της γλώσσας που χρησιμοποιούν οι κρατούμενοι των φυλακών της σύγχρονης εποχής, στηριζόμενη στο γλωσσάριο που κατάρτισα και στα τελικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την ανάλυση των δεδομένων της έρευνας, καταλήγω σε τρεις διαπιστώσεις.
Η πρώτη αφορά το γεγονός ότι πλέον όταν μιλάμε για γλώσσα της φυλακής οφείλουμε να την διακρίνουμε σε δύο «παρακλάδια»: πρώτον, την αργκό που χρησιμοποιείται σε καθημερινή βάση και σε μεγάλο βαθμό ελεύθερα μεταξύ των τροφίμων ακόμα και ενώπιον των σωφρονιστικών υπαλλήλων προς τους οποίους νιώθουν μεγαλύτερη οικειότητα, σε σημείο που οι τελευταίοι «δανείζονται» ορισμένες από τις εκφράσεις αυτής της γλώσσας, είτε για να επικοινωνήσουν πιο αποτελεσματικά με τους εγκλείστους είτε από συνήθεια γιατί τις ακούνε συνέχεια.
Η χρήση από τους κρατούμενους του συγκεκριμένου γλωσσικού κώδικα είναι ένδειξη συμμετοχής στη μεγάλη ομάδα της φυλακής και ασφαλώς στις υπο-ομάδες με τις οποίες κάθε έγκλειστος ταυτίζεται. Ασφαλώς, η προσαρμογή στις αρχές της ομάδας δύναται να λάβει χώρα αναγκαστικά, εφόσον σύμφωνα με μαρτυρίες των φυλακισμένων «δεν υπάρχει ανιδιοτελής φιλία». Γι’ αυτό έκανα λόγο για ένα είδος «επαγγελματικού» δεσμού, με την έννοια ότι οι σχέσεις που αναπτύσσονται εντός του σωφρονιστικού καταστήματος τόσο μεταξύ των κρατουμένων όσο ανάμεσα σε τρόφιμους και σωφρονιστικούς υπαλλήλους εξυπηρετούν ορισμένες σκοπιμότητες, με κυρίαρχες την επιβίωση μέσα στη φυλακή, τη διάπραξη παράνομων ενεργειών εντός και εκτός ιδρύματος κ.λπ. Η γλώσσα πάντως εξακολουθεί να λειτουργεί ως δείκτης της ταυτότητας. Το δεύτερο «παρακλάδι» της γλώσσας της φυλακής αφορά τη σκληρή κρυπτική γλώσσα που χρησιμοποιείται στα στενά όρια της ομάδας, γιατί εξυπηρετεί καθαρά και μόνο συνθηματικούς σκοπούς. Στηρίζουμε όμως τη θέση ότι η αμιγώς κρυπτική γλώσσα αλλάζει μορφή. Περισσότερο βασίζεται σε φαινομενικά αθώες/παραπλανητικές εκφράσεις, σε λέξεις και φράσεις δανεισμένες από ξένες γλώσσες (προτιμώνται οι «άγνωστες» στο ευρύ κοινό γλώσσες, π.χ. αραβικά) και σήματα μορς. Άλλωστε, αποτελεί πραγματικότητα ότι στις μέρες μας όλα αποκαλύπτονται πιο εύκολα και διαδίδονται με ταχύτατους ρυθμούς από τα Μ.Μ.Ε. στα οποία έχει άμεση πρόσβαση ο καθένας από εμάς. Επομένως, θεωρώ ότι πολύ πιο δύσκολα μπορεί να διατηρήσει τον κρυπτικό της χαρακτήρα κάθε κώδικας επικοινωνίας, έστω κι αν δημιουργείται στο πλαίσιο «κλειστών» ομάδων. Γι’ αυτό συνεχώς ανανεώνεται και αποκτά νέες μορφές και περιεχόμενο. Η δεύτερη διαπίστωση αφορά την έντονη διαφοροποίηση που παρουσιάζει ως προς το περιεχόμενό της η γλώσσα της φυλακής σε σχέση με την αντίστοιχη του παρελθόντος, η οποία καταγράφεται σε αξιόλογα εγκληματολεξικά. Η εν λόγω διαφοροποίηση πηγάζει από το γεγονός ότι σήμερα αποτυπώνει με μεγάλη ακρίβεια και σαφήνεια τις σοβαρές κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινωνίας, όπως αποδείξαμε με την παρούσα μελέτη. Ειδικότερα η γλώσσα της φυλακής, σε αντίθεση με το παρελθόν όπου περιλάμβανε κατά κύριο λόγο τα μάγκικα, μεταφέρει πολλές εκφράσεις από την αργκό της νεολαίας. Αυτό οφείλεται στο ότι, πρώτον το όριο ηλικίας των εγκλείστων συνεχώς μειώνεται όπως δείχνουν τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία και, δεύτερον στο ότι η γλώσσα των νέων γνωρίζει διάδοση λόγω των Μ.Μ.Ε. που την προβάλλουν για εμπορικούς σκοπούς.
Θα μπορούσα στο σημείο αυτό να παραθέσω ορισμένα παραδείγματα από το γλωσσάριο των κρατουμένων, τα οποία επιβεβαιώνουν το παραπάνω: IQ μηδέν, gran λαμόγιο, ακατοίκητος, βέρι, έκαψα κύτταρα, έφαγα πακέτο, κολλημένος, λούγκρα/λουμπίνα, με έκανες ρόμπα, μου ήρθε φλασιά, τα είδα όλα, τα έχω πάρει άσχημα. Σημειώνεται ότι αυτές οι λέξεις και φράσεις χρησιμοποιούνται, κατά κανόνα, με την ίδια σημασία εντός και εκτός σωφρονιστικού καταστήματος. Εν τούτοις, στην πρώτη περίπτωση προσαρμόζονται στα δεδομένα του περιοριστικού πλαισίου της φυλακής, π.χ. IQ μηδέν οι ανθρωποφύλακες. Με αυτήν τη φράση οι τρόφιμοι αποσκοπούν να μειώσουν τους φύλακες, χαρακτηρίζοντας τους ουσιαστικά «ανόητους»/«άμυαλους». Παρεμφερής είναι και η έκφραση ακατοίκητος ο αρχιφύλακας. Αναμφίβολα, η σχέση που διέπει τους εγκλείστους των καταστημάτων κράτησης με τους φύλακες και γενικά τα όργανα της τάξης έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούν πολλές υποτιμητικές για αυτούς εκφράσεις.Το βέρι είναι «η συναλλαγή», ή αλλιώς το νταλαβέρι, π.χ. «η ανταλλαγή Coce με Pepsi αποτελεί ένα βέρι», όπως μας εξήγησε ένας συνεντευξιαζόμενος. Η φράση έκαψα κύτταρα μέσα στη φυλακή σημαίνει ότι εξαντλήθηκα ψυχολογικά με το να κάθομαι και να σκέπτομαι. Σε ένα δεύτερο επίπεδο παραπέμπει στις αρνητικές σκέψεις των εγκλείστων, οι οποίες σε συνδυασμό με την απραξία και τα συναισθήματα μοναξιάς που βιώνουν, δύναται να τους οδηγήσουν σε ψυχολογικό αδιέξοδο. Γι’ αυτό άλλωστε ο αριθμός των ψυχικών ασθενειών είναι αυξημένος στις φυλακές, σε διεθνή κλίμακα. Η φράση με έκανες ρόμπα σημαίνει «με ρεζίλεψες με τη συμπεριφορά σου». Έχει ιδιαίτερη φόρτιση όταν χρησιμοποιείται στο χώρο του καταστήματος κράτησης, διότι το να χάσει ο τρόφιμος την αξιοπρέπειά του και να ρεζιλευτεί ενώπιον των συγκρατουμένων του θεωρείται πολύ προσβλητικό. Γενικά, πιστεύω ότι οι εκφράσεις αγανάκτησης, π.χ. τα έχω πάρει άσχημα, είναι συχνότατες, εξαιτίας των αρνητικών επιδράσεων του εγκλεισμού. Το επίθετο κολλημένος αποδίδεται κυρίως «στους φύλακες». Αναφέρεται όμως και «σε όλα εκείνα τα άτομα που έχουν εμμονές». Η λούγκρα/λουμπίνα είναι χαρακτηρισμός που αποδίδεται με δόση χιούμορ «στους ομοφυλόφιλους κρατούμενους». Μία ακόμα συνήθης έκφραση είναι φάγαμε πακέτο, η οποία στο πλαίσιο της φυλακής αποκτά πιο εξειδικευμένο περιεχόμενο από την αντίστοιχη της ελεύθερης κοινωνίας. Σημαίνει «μας συνέλαβαν μαζί» (1), «μας επέβαλαν μεγάλη ποινή» (2).
Πρέπει να υπογραμμίσω ότι κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων οι συμμετέχοντες στην έρευνα χρησιμοποιούσαν αυθόρμητα εκφράσεις της αργκό καθώς εξελισσόταν η συζήτηση και ένιωθαν ότι δεν διατρέχουν κίνδυνο, άρα ήταν πιο «χαλαροί», π.χ. τα είδα όλα μέσα στη φυλακή που σημαίνει «υπέστην σοκ με όλα όσα έχω δει και ζήσει από τη μέρα που μπήκα στη φυλακή», μου ήρθε μιά φλασιά όσο καθόμουν στο κελί που σημαίνει «σκέφτηκα κάτι ξαφνικά/«μου ήρθε μια αναλαμπή», δουλεύει σκούπα που σημαίνει «είναι καθαριστής». (πολλοί έγκλειστοι εργάζονται στον τομέα της καθαριότητας). Επιπροσθέτως, καταγράψαμε τις εκφράσεις: έχει μεροκάματα το σχολείο που σημαίνει «με τη μαθητεία στο σχολείο της φυλακής, ο κρατούμενος εκτίει μειωμένη ποινή», θα σε ρωτήσω κάτι αλλά μη με πας ταξίδι/βόλτα που σημαίνει «μη μου μιλάς παραπλανητικά», σας το είπα φυλακίστικα που σημαίνει «χρησιμοποίησα τη γλώσσα της φυλακής», με τους ανθρώπους που κάναμε δουλειά εκτός φυλακής χρησιμοποιούσα αργκό. Η δουλειά αφορά τις «παράνομες δραστηριότητες εκτός φυλακής».Δύο ακόμα φράσεις που χρησιμοποιήθηκαν από κρατούμενους κατά τη διάρκεια της συνέντευξης και κέντρισαν το ενδιαφέρον μου ήταν οι ακόλουθες: είμαι συστημένος επισήμως με κάποιους σοβαρούς κρατούμενους, αυτός είναι σοβαρός παράνομος. Σημειώνουμε ότι κατά κανόνα οι σοβαροί κρατούμενοι δεν είναι τοξικομανείς, γιατί όσοι βρίσκονται στη φυλακή για άλλα αδικήματα (που δεν σχετίζονται με παραβίαση του νόμου περί ναρκωτικών, κυρίως οικονομικά) θεωρούν «υποδεέστερους» τους τοξικομανείς. Ο σοβαρός είναι χαρακτηρισμός που αποδίδεται γενικά σε «κρατούμενους που δεν είναι τοξικομανείς και έχουν την ‘πρέπουσα’ για τη φυλακή συμπεριφορά, σύμφωνα με την κρίση των συγκρατουμένων τους». Πέραν των εκφράσεων από τη γλώσσα των νέων, η χαρακτηριζόμενη από τους ίδιους τους κρατούμενους φυλακίστικη διάλεκτος περιλαμβάνει λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους «της νύχτας» (π.χ. ιδιοκτήτες νυχτερινών κέντρων διασκέδασης, μπάρμεν κ.λπ.), διότι όπως τόνισα υψηλός αριθμός κρατουμένων προέρχεται από αυτούς τους κύκλους, π.χ. είναι ντεκαρισμένος, είναι πυροβολημένος, είναι σουσταρισμένος, είναι τούμπανο. Αυτές οι εκφράσεις χαρακτηρίζουν «το άτομο που έχει πάρει αναβολικά». Μία υποτιμητική λέξη που γνωρίζει τελευταία διάδοση και έχει καθιερωθεί από τους «κύκλους των γυμναστηρίων» (δηλαδή ανθρώπους που ασχολούνται πολύ με τη γυμναστική αλλά εμπλέκονται και σε παράνομες δραστηριότητες, π.χ. εμπορία παράνομων ουσιών) είναι το ψωμοσάκουλο = «ο αγύμναστος».
Παράλληλα, η γλώσσα των φυλακισμένων περιλαμβάνει εκφράσεις από τη γλώσσα του στρατού, π.χ. γκοτζίλα = «το κρέας», θα πήξει το στραβάδι = «θα ταλαιπωρηθεί ο νεοφερμένος»/«θα τα βρει σκούρα», σαβούρα = «το φαγητό». Η σύνδεση ανάμεσα στη γλώσσα της φυλακής και σε άλλους γλωσσικούς κώδικες επικοινωνίας καταδεικνύει πρώτον, ότι οι γλώσσες ορισμένων ομάδων (πρωτίστως της νεολαίας και των στρατιωτών) έχουν τεράστια συμβολική δύναμη και, δεύτερον ότι υψηλός αριθμός κρατουμένων προέρχεται από τις παραπάνω κοινωνικές ομάδες.
Υπογραμμίζω ωστόσο ότι το θεμελιακό στοιχείο της γλώσσας της φυλακής έγκειται στο ότι εκφράζει το γενικότερο πνεύμα της σύγχρονης εποχής, σχολιάζοντας και καυτηριάζοντας τα δρώμενα σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό τομέα. Ιδίως, όταν οι εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στην ευρύτερη κοινωνία έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με την ποινική δικαιοσύνη, οι τρόφιμοι δημιουργούν πιο σκληρές εκφράσεις ή αναπαράγουν καθιερωμένες εκφράσεις του παρελθόντος, γιατί ένας από τους βασικούς στόχους της γλωσσοπλασίας είναι να περάσει στους συνομιλητές μηνύματα, κυρίως σε κρίσιμες καταστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν οι ακόλουθες φράσεις που χρησιμοποιούνταν εκτενώς και σε παρελθούσες εποχές, προκειμένου να ασκηθεί δριμύτατη κριτική στους εμπλεκόμενους στο πρόσφατο σκάνδαλο του παραδικαστικού κυκλώματος: οι χασοδίκες, ήρθε ο παρ’ Αρείο Πάγο να μας βγάλει. Λόγω των τελευταίων γεγονότων, ακούγονται συνεχώς και αποδίδονται ειρωνικά «στους δικηγόρους», τους οποίους οι κρατούμενοι ταυτίζουν με το σύστημα εξουσίας στο οποίο αντιπαρατίθενται.
Η τρίτη διαπίστωση που εξάγεται από την ανάλυση της γλώσσας της φυλακής είναι ότι κάνει χρήση των κύριων μέσων στα οποία καταφεύγει γενικά η γλωσσοπλασία: οι αναγραμματισμοί, οι βραχύνσεις αλλά και συνθέσεις των λέξεων, οι νεολογισμοί, οι δανεισμοί από άλλους γλωσσικούς κώδικες και από ξένες γλώσσες, η πληθώρα εικόνων και μεταφορικών σχημάτων, αποτελούν τα μέσα με τα οποία οι ομιλητές της δημιουργούν νέες εκφράσεις. Το αξιοσημείωτο είναι ότι και σε αυτή την περίπτωση, παρά τις ιδιόμορφες συνθήκες διαβίωσης, οι κρατούμενοι καταφεύγοντας στα απλά μέσα που η ίδια η γλώσσα προσφέρει καταφέρνουν να πλάσουν πρωτότυπες εκφράσεις κεντρίζοντας το ενδιαφέρον όσων τις ακούνε για πρώτη φορά.